آثار تاریخی

شهرستان تویسركان از جمله مهم ترین مناطق استان همدان به حساب می آید. این شهرستان دارای تعداد 186 اثر تاریخی و فرهنگی است كه از این تعداد تاكنون 67 اثر در لیست آثار اصلی به ثبت رسیده است.

از جمله مهمترین بناهای تاریخی شهرستان تویرکان عبارتند از: آرامگاه حبقوق نبی (ع)، آرامگاه میررضی آرتیمانی، بازار تاریخی تویسرکان، کاروانسرای فرسفج، مدرسه شیخ علیخان زنگنه، مساجد تاریخی، حمام های تاریخی، خانه دکتر اقتداری، خانه مسعودی و ... که در ادامه به اختصار به معرفی برخی از آنها پرداخته خواهد شد.

اماکن گردشگری و تاریخی مورد بازدید:

یکی از عواملی که می تواند موجب جذب توریسم در هر منطقه شود، تعدد جاذبه های گردشگری در آنجاست.به نحوی که منجر به اقمت شبانه گردشگران در آن مکان شود.

تعداد مراکز قابل بازدید گردشگران در شهرستان تویسرکان در سال 1385 ، چهار مورد بوده و در حال حاضر به 14 مورد افزایش یافته است. در همین راستا و به منظور حفظ و حراست و معرفی آثار تاریخی، مرمت و بازسازی برخی از آثار تاریخی در این شهرستان در دستور کار قرار گرفته و حدود 14 اثر مرمت شده است که قابلیت بازدید دارند

جدول تفکیک مجموع آثار فرهنگی و طبیعی شهرستان تویسرکان

جدول تفکيک مجموع آثار فرهنگی و طبيعی شهرستان تويسرکان

آرامگاه حبقوق نبی(ع)

حبقوق نبی از انبیاء قوم بنی اسرائیل از نسل حضرت موسی علیه السلام است. پدرش یشوعالیت و مادرش شونامیت سراینده و نوازنده مراسم مذهبی در معبد حضرت سلیمان علیه السلام بوده. اواخر سلطنت یوشیاهو می زیسته اند كه پس از خرابی معبد توسط كلدانیان به سال 586 قبل از میلاد با حضرت دانیال نبی و سایرین به اسارت به بابل آمده پس از چندی آن حضرت به آپادانا مهاجرت و در همین سرزمین دعوت حضرت حق را لبیك گفته است.

آن چه از مجموع نوشته های مورخین و محققین دانسته می شود آن است كه حضرت حیقوق زمانی مدیر و نگهبان مراسم مذهبی معبد حضرت سلیمان در اورشلیم بوده و پساز آن كه بخت النصر پادشاه جبار كلده (بابل) اورشلیم را تسخیر نمود، حیقوق نبی به همراه عده زیادی از یهودیان و از جمله حضرت دانیال به اسارت سپاهیان بخت النصر درآمده و آن ها را به بابل انتقال داده اند و سال های طولانی در اسارت مانده اند تا آن كه در سال 538 قبل از میلاد مسیح كوروش كبیر پادشاه ایران (مؤسس سلسله هخامنشی) بابل را فتح كرد و طی فرمان دستور آزادی كلیه اسرا و زندانیان بنی اسرائیل را صادر نمود و آن ها را تشویق به مراجعت به اورشلیم كرد.

ظارهاً پس از آزادی یهودیان از اسارت بابل آن حضرت به اتفاق عده ای از پیروان خود راه ایران را در پیش گرفته و در محل فعلی تویسركان سكونت می گزیند و در همین محل رحلت كرده و به خاك سپرده می شود.

حیقوق نبی از انبیاء بنی اسرائیل كه نامش در كتاب تورات ذكر شده و دارای مقام و شأن مذهبی خاص بین پیروان مذهب یهود می باشد. مخصوصاً كتاب نبوت این پیامبر كه سفر سی و پنجم اسفار عتیق است در مذهب یهود جایگاه والایی دارد.

کتابش از سه باب (56 آیه) تشکیل می‌شود و به دو بخش تقسیم می‌گردد: باب اول و دوم، نقل قول و باب سوم نیایش است. در باب اول شکایت به درگاه خدا می‌برد که اجازه داده آشوب و بی‌عدالتی در سرزمین حاکم شود. حبقوق به خاطر بیان چنین آیه‌ای در ابتدای کتابش مورد توجه و عنایت مسیحیان است چرا که آنان این آیه را به ظهور حضرت مسیح (ع) نسبت می‌دهند.

این بنا در جنوب غربی تویسرکان واقع است بنای آن از یک برج مدور با سقف مخروطی شکل درست شده و به نظر می‌آید از جهت بنا و سبک ساختمان از ابتدا تاکنون چندان تغییری نکرده، مگر به واسطة خرابی‌های مختصری که تعمییر شده است. گنبد کنونی ساختمان دارای سه طاق است که محاذی و روی هم ساخته شده‌اند. بدنة ساختمان هشت سطحی است و بر روی هر هشت سطح خارجی طاق نماهایی با کاشی‌کاری ساخته شده است. به خاطر بدنة مدور از لحاظ معماری در برابر طوفان و زلزله کاملاً مقاوم است وبه واسطة سقف مخروطی نیز در برابر برف و باران محفوظ می‌ماند. این مقبره دارای یک در ورودی است. در زیر آرامگاه، بقعة دیگری به صورت سرداب وجود دارد که سالها از انظار مخفی بود تا این که در سال 1342 ش. در اثر سرقتی که در آنجا انجام شد و برای آن نقبی در زیرزمین کنده شده بود این سرداب آشکار گردید. این سرداب محوطه‌ای به طول 3 متر و عرض 1 متر و ارتفاع 75 سانتیمتر است و در کنار سرداب طاقچة کوچکی قرار دارد که گویا جای چراغ و کتاب بوده است.در سال 1372 دستبردیبه مقبره حبقوق نبی صورت می گیرد که گمان می‌رفت جسد مبارک حضرت حبقوق را دزدیده باشند ولی مسؤولان با مراجعه به آنجا جسد را دست نخورده یافتند.

مدرسه شیخ علی خان زنگنه:

مدرسه شیخ علی خان از آثار دوره صفویه است كه در زمان شیخعلی خان زنگنه وزیر شاه سلیمان صفوی و به دستور وی حدود سال 1090 هجری در تویسركان ساخته شده است. این مدرسه دارای حیاط هشت ضلعی بزرگی می باشد كه گرداگرد آن بنای یك طبقه متشكل از حجرات متعدد متصل به هم ساخته شده است. سر در ورودی مدرسه دارای طاق قوسی ساده ای است كه دو سر آن بر دو دیوار آجری طرفین مدخل متكی بوده و در قسمت فوقانی این طاق محاذی لبه پشت بام یك ردیف سرتاسر از قطاربندی آجری زیبا كه به شكل عمودی و یك در میان برجسته كار گذاشته شده و آجرهای برجسته با ظرافت خاصی تراشیده شده اند و در قسمت بالای در ورودی داخل كادری مربع مستطیل نقوش زیبایی به شكل دوایر متقاطع ساخته شده و در اطراف آن با اشكالی جالب از رنگ (یا كاشی) سفید و آبی تزیین گردید و در قسمت فوقانی آن نام خداوند تبارك و تعالی و اسامی پنج تن علیهم السلام نوشته شده است.مجموع حجرات این مدرسه 36 باب است كه هر یك دارای مساحت حدود 10 متر می باشد و هر یك از حجرات دارای پستوی كوچكی است. جلوی هر حجره دارای ایوانی مسقف با مساحتی به اندازه یك فرش‌انداز (طولی حدود 3 متر و عرض معادل 5/1 متر) می باشد.كلیه قسمت های بنا اعم از سقف ها و دیوارها و كف و قسمت های دیگر از آجر بنا گردیده و سقف كلیه حجرات با طاق ضربی قوسی ساخته شده و طاق قوسی هر حجره با همان كیفیت تا مدخل ایوان پیش می آید. روی بدنه آجری سقف ایوان ها سابقاً تزئینات آجری ساده ای وجود داشت ولی چون این قسمت را گچ كشیده‌اند نقوش برجسته و تزئینات آجری زیر گچ از نظر پنهان شده اند.

در طرفین در ورودی حجره ها دو پنجره باریك و بلند و در بالای آن یك دریچه مدور بزرگ برای تأمین روشنایی و تهویه ساخته شده. درهای ورودی حجرات كه از چوب است در چند سال اخیر تعویض شده اند ولی پنجره ها به همان شكل قدیمی باقی است.

این مدرسه دارای مسجدی است كه در وسط جبهه جنوبی قرار دارد. حجره ای كه قرینه مسجد و در ضلع شمالی مدرسه واقع است به كتابخانه اختصاص داده شده.

در وسط حیاط حوضی جلب توجه می كند كه در سال های اخیر ساخته شده و آب آن از لوله كشی شهر تأمین می شود. سابقاً حوضی در همین نقطه وجود داشت كه آب آن از قنات مسجد جولاستان تأمین می شد و نیز در سابق چندین درخت كهن سال از جمله سه اصله درخت توت در محوطه حیاط مدرسه وجود داشت كه در حال حاضر اثری از آن ها به چشم نمی خورد در عوض فعلاً تمام محوطه پوشیده از انبوه درختان میوه است.

شواهد تاریخی حاكی است كه این مدرسه از همان زمان تأسیس تا اواسط دوره ی قاجاریه دائر بوده و همیشه تعدادی طلبه در آن به تحصیل اشتغال داشته اند ولی به طوری كه از مندرجات كتاب «مرآت البلدان» برمی آید هنگام بازدید مؤلف كتاب مزبور از تویسركان كه اوائل سال 1310 هجری قمری انجام شده این مدرسه تعطیل و خالی از طلاب بوده است. به احتمال زیاد تعطیلی مدرسه تا حدود نیم قرن پیش ادامه داشته است. زیرا آن چه به خاطر مانده حدود نیم قرن پیش مدرسه به صورت مكانی متروكه بود و قسمت های زیادی از بنای آن به حال نیمه مخروبه درآمده بود. خرابی های وسیع مدرسه حكایت می كرد كه سال های متمادی غیردائر بوده است تا آن كه در سال 1319 با همت و تلاش مرحوم شیخ محمد سبزواری و مرحوم سید محمدامامی و مرحوم حاج ابوالقاسم نوری مدرسه به شكل مناسب و آبرومندی تعمیر و مرمت گردید و از همان تاریخ فعالیت تحصیلی طلاب در این مدرسه از سر گرفته شد.

دو سمت فوقانی نمای برونی ایوان مسجد مدرسه با سه ردیف كتیبه كاشیكاری مزین است كه در بالا قال الله تعالی انما يَعْمُروُ مساجد الله والیوم الآخر و ذیل آن یك بیت شعر به خط نستعلیق به چشم می خورد كه تاریخ تعمیر و مرمت مدرسه را با احتساب حروف ابجد بیان می كند. این بیت شعر كه اثر طبع مرحوم حاج ابوالقاسم نوری می باشد به این شرح است:

ناطق و صامت پی تاریخ تعمیرش بگوید نوری از زندان برون آورد الحق یوسفی را

كه با احتساب حروف ابجد می شود 1361 كه البته سال هجری قمری بوده و مقارن 1319 شمسی است.

بازار سرپوشیده:

بازار سرپوشیده یا راسته بازار تویسركان از ابنیه دوره صفویه است كه بیش از سیصد و پنجاه سال قدمت دارد. از مطلبی كه مؤلف كتاب مرآت البلدان نگاشته چنین برمی‌آید كه این بازار در زمان قاجاریه رو به ویرانی گذاشته ولی مرحوم میرزارضا قلی خان كلانتر و مرحوم ابدال خان آن را مرمت كرده اند و از آن تاریخ مجدداً رونق خود را بازیافته و طی یك قرن اخیر مركز اصلی داد و ستد تویسركان بوده است.

قسمت اصلی این بازار هنوز به همان شكل قدیمی خود باقی است. این بازار مشتمل بر یك راسته اصلی و چهار راسته فرعی متصل به آن است. تا حدود سی و اندی سال پیش یك راسته فرعی دیگر در قسمت جنوب غربی راسته اصلی وجود داشت كه پس از احداث خیابان زرهان (شهید باهنر فعلی) خراب شد.

راسته اصلی از نقطه شمال غربی میدان امام خمینی شروع می شود و پس از دو مسیر كوتاه شمالی و غربی به سمت شمال امتداد می یابد و پس از گذشتن از چهار سوق به كوچه مهدیه منتهی می شود.

اولین راسته فرعی به موازات راسته اصلی و از اوائل مدخل آن از جنوب به شمال امتداد دارد و به راسته كفاش‌ها معروف بود. راسته فرعی دوم از اواسط راسته اصلی به سمت شرق منشعب می شود و به سرای مستوفی منتهی می گردد.

راسته های فرعی سوم و چهارم در حقیقت دو بخش شرقی و غربی چهار سوق هستند كه در تلاقی بازار اصلی قرار دارند.

شاخه شرقی چهار سوق به خیابان جولاستان «شهدا» منتهی می شود و سابقاً معروف به بازار حلاج ها بود. شاخه غربی نیز به كوچه مسجد جامع منتهی می شود و در سابق آن را بازار یهودی ها می نامدیند. چهار سوق محوطه‌ای است با سقف گنبدی بزرگ كه در چهار جانب آن دكان ساخته شده و در چهار سمت طاق گنبدی دریچه های بزرگی جهت تأمین نور تعبیه شده است.

اساس ساختمانی راسته بازار تقریباً یكسان است و تمام آن یك طبقه و ستون ها .و دیوار و سقف با آجر ساخته شده و سقف ها طاق آجری گنبدی منظم كه هر یك به فاصله تقریباً چهار متر احداث گردیده و در وسط هر گنبد سوراخی جهت تأمین روشنایی و تهویه بازار تعبیه شده است و طرفین آن دكان ها كلاً با دهنه مساوی و به قرینه یكدیگر ساخته شده اند. در اواسط بازار اصلی از سمت غرب راهی به محوطه مسجد جامع وجود دارد.

كاروانسرای شاه عباسی فرسفج:

در دوران حكومت شاه عباس صفوی به منظور ایجاد امنیت و ایجاد تسهیلات سفر و توسعه تجارت در بیش تر نقاط كشور جاده هایی ساخته شده و در مسیر آن ها كاروانسراهایی احداث گردیده بود. كه به فاصله یك منزلی از یكدیگر قرار داشتند (فاصله ای كه كاروانیان می توانستند از صبح تا شامگاه با چهارپایان طی نمایند تا شب را در كاروانسرای بعدی استراحت كنند). یكی از این كاروانسراها، كاروانسرای شاه عباسی است كه در 20 كیلومتری مسیر تویسركان به كنگاور در حاشیه این جاده و در مجاورت شهر فعلی فرسفج احداث شده بود. این كاروانسرا عمدتاً محل استراحت مسافرین و كاروان هایی بوده كه به قصد تجارت، زیارت و سیاحت به غرب كشور و عتبات عالیات عراق سفر می كردند. در این كاروانسرا امكاناتی برای استقرار چهار پایان و بارهایشان و قسمت هایی نیز برای استراحت و خواب كاروانیان اختصاص داده شده بود كه پس از گذرانیدن شب به صبح روز بعد مجدداً به حركت خود ادامه می دادند. ساختمان این كاروانسرا در فاصله سال های 1006 تا 1038 و به سبك معماری دوره صفویه ساخته شده است و مساحت آن حدود 4000 متر مربع است. ویژگی كاروانسرای فرسفج در وجود برج و باروهایی در چهار گوشه آن است كه بنا به ملاحظات امنیتی احداث شده بودند. این اثر طی شماره 1970 مورخه 6/2/1376 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد جامع سرابی:

طبق كتیبه ای سنگی كه بر سر در ورودی شبستان مسجد نقش بسته، این بنا در سال 1236 هجری قمری ساخته شده. شبستان مسجد از 9 دهانه گنبد آجری یك چهارم كره به ارتفاع رأس 7/3 متر تشكیل شده. چهار عدد ستون نمایان، با مقطع مربع به ابعاد 1*1 متر با كمك دیوارهای ضخیم اطراف، از طریق طاق های زنجیره ای متقاطع دو بخشی به ارتفاع رأس 3 متر، سنگینی این پوشش گنبدی آجری را به زمین منتقل می كنند. ساختار پی دیوارها سنگی و مابقی آن ها و هم چنین طاق ها و طاق نماهای این مسجد آجری است. در جریان مرمت اخیر نمای شمالی شبستان در صحن حیاط و نیز نمای آجری بدنه ستون ها و دیوارها، طاق ها و گنبدها، در فضاهای داخلی حفظ و به ساب دهی آجرهای قدیمی و بندكشی مجدد آن ها اكتفا شده است. كانال های دفع رطوبت نیز برای دیوارهای قدیمی (ایزولاسیون پی) ایجاد شده. این اقدام سبب شده فضای قدیمی مسجد، هم چنان زنده باشد. در ضلع جنوبی شبستان فضایی مستطیل شكل به ابعاد 5/15*4 و ارتفاع 4 متر با پوشش سقف فلزی و با عنوان حسینیه به مسجد الحاق شده است. این فضا حیاطی ذوزنقه ای شكل به طول 5/12 و عرض متوسط 3/3 متر به عنوان انبار، با راهی مستقیم به معبر مجاور، در غرب خود دارد. در غرب شبستانو از طریق فضای مستطیل شكل رابطه به ابعاد 6/15*1/4 متر كه آبدارخانه مسجد نیز با تیغه ای از آن جدا شده، ارتباط با بنای امامزاده ابراهیم (ع) میسر شده است. امامزاده گنبدخانه ای به ابعاد 8/4*6/4 متر با پوششی از گنبد گرد با ارتفاع رأس 4/5 متر دارد. كه در چهارسوی آن طاقنماهایی دو بخشی به ارتفاع رأس 3 متر قرار گرفته اند. در جنوب گنبدخانه امامزاده نیز فضایی خدماتی احداث شده است. مناره ای با مقطع دایره به ارتفاع 80/8 متر در قسمت شرقی نمای شمالی شبستان از آجر ساخته شده كه در كنار آن راه پله ای باریك ارتباط با روی بام كه با پوشش عایق رطوبتی جدید (ایزوگام) پوشیده شده، را میسر می سازد.

حمام تاریخی سرابی:

این بنا در محله سرابی، جوب كوچه شهید امیدی، در خیابان امام حسین (ع) شهر تویسركان از توابع استان همدان قرار دارد.

با توجه به فرم پلان و نوع طاق و قوس های این حمام به نظر می رسد كه در دوره قاجاریه ساخته شده و پس از آن نیز تغییراتی جهت نگهداری و استفاده بهینه در آن انجام شده و از آن جا كه در محله سرابی قرار گرفته، به همین نام موسوم است.

مشخصات معماری:با پایین رفتن از چهار پله 30 سانتی متری و عبور از فضایی به ابعاد 3*2 متر با پوشش طاق گهواره ای به ارتفاع رأس 70/2 متر به سربینه (حمام سرد) هشت وجهی با دیوارها و گنبد آجری به ارتفاع رأس 80/4 متر و طاق نماهایی دو بخشی در هر یك از وجوه می رسیم. ارتفاع رأس چهار طاق نما در جهات اربعه 2 متر و چهار طاق نمای دیگر به عمق 65/2 متر برابر 40/2 متر است. حمام سرد باشكوه ترین بخش این بنا به شمار می رود و آبنمایی دو پله ای در وسط دارد كه به نظر می رسد آب قناتی از آن می گذشته. میاندری باریك با پلانی ذوزنقه ای شكل كه یك سرویس بهداشتی را در خود جای داده ارتباط با حمام گرم را میسر می سازد. حمام گرم (گرمخانه) نیز ساختاری شبیه به سربینه دارد یعنی از یك فضایی هشت وجهی با گنبدی آجری به ارتفاع رأس 2/5 متر كه در شرق آن خزینه و در جنوب آن اتاق نظافت قرار گرفته، به وجود آمده است. در قسمت های شمالی حمام فضاهایی جهت ذخیره آب و تونخانه وجود دارد كه از طریق لوله های چدنی با دیگر قسمت های حمام در ارتباط هستند و مانند دیگر حمام های قدیمی گرمای حاصل از سوختن سوخت در تونخانه با عبور از زیر حمام گرم از طریق كانالی باریك مورد استفاده بهینه قرار می گرفته است. پی دیوارهای بنا سنگی و بالای آن ها، گنبدها، طاق ها و طاق نماها از آجر و نمای بیرونی با اندود سیمانی و روی بام با عایق رطوبتی جدید (ایزوگام) پوشانده شده است. ابعاد و اندازه های دقیق و موقعیت فضاها نسبت به یكدیگر در نقشه ها مشخص می باشد.

ویژگی های خاص اثر:از ویژگی های خاص این اثر می توان به پلان زیبا و منسجم آن اشاره كرد. طاق ها و طاق نماهای ساخته شده در این حمام از نوع نیم دایره یا جناغی هستند كه ساختار اصلی آن ها از آجر است و بعضی از دیوارها نیز با سنگ ساخته شده اند.

پل قدیمی روستای كرزان:

این بنا در روستای كرزان و بر روی رودخانه كرزان رود قرار گرفته و با توجه به نوع طاق و قوس های آن به نظر می رسد كه در دوره صفویه ساخته شده است.

مشخصات معماری:این پل با طولی معادل 15/21 متر (قسمت آجری، بدون در نظر گرفتن شانه های سنگی) و عرضی برابر 20/5 متر از چهار چشمه طاق گرد ساخته شده است. با گذشت زمان و در اثر كم آب شدن رودخانه كرزان رود، امروزه تنها از زیر یكی از طاق های پل، آب جاری می باشد. در گذر سالیان دراز و با عبور سیلاب های خروشان، آجرهای طاق ها در سمت ورود آب به زیر پل تا حد زیادی ریخته شده است. شانه‌های دو طرف پل در محل اتصال با زمین از سنگ لاشه ساخته شده اند. امروزه با ساخته شدن پل جدید فلزی در كنار این پل، رفت و آمد انسان ها و اتومبیل ها از روی آن قطع شده در حالی كه این پل سالیان دراز محل عبور آدمیان و ستورانشان بوده است. دومین طاق پل از سمت شمال با عرض 90/3 متر و ارتفاع تیزه 70/1 متر، بزرگ ترین چشمه طاق محسوب می شود در حالی كه دو چشمه طاق كناری آن دارای عرض 65/3 متر و ارتفاع تیزه 45/1 متر می باشند. آخرین چشمه طاق از سمت شمال نیز با عرض 3 متر و ارتفاع تیزه 10/1 متر از همه كوچك تر است و امروزه آب رودخانه تنها از زیر این طاق جاری است. ابعاد و اندازه ها و پرسپكتیو دقیقی از این پل در نقشه ها آمده است.

ویژگی های خاص اثر:از ویژگی های خاص این اثر می توان به آجركاری دقیق آن به صورت خفته راسته و حاشیه 40 سانتی متری راسته چین در اطراف طاق ها اشاره كرد.

تعمیرات انجام شده:مسلماً در طول سالیان درازی كه از عمر پل می گذرد تعمیراتی در آن انجام گرفته كه این بنا را تا به امروز سرپا نگه داشته است. اما این تغییرات چندان قابل تشخیص نمی باشند.

سابقاً قسمت های زیادی از بدنه آجری پل به خصوص در سمت ورود آب رودخانه به طاق ها در گذر زمان تخریب شده بود و بندكشی ها نیز نیاز به اجرای مجدد داشت. در ناحیه تماس پایه های آجری با آب، آجرها از بین رفته و یا رطوبت زیادی نفوذ كرده كه با این وصف نیاز به عایق كاری و یا ایجاد حایل سنگی در این نواحی احساس می شد. با توجه به آب و هوای مساعد منطقه وفور آب، درختان و درختچه‌ها و گیاهان خودروی زیادی در اطراف پل روئیده بود كه تا حد زیادی آن را از دید عابران پوشانیده و بعضاً آسیب هایی نیز به بنای پل وارد آورده بود. که در سال 1389 توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت و بازسازی شد.

آرمگاه میررضی آرتیمانی:

میر رضی آرتیمانی از شعرا و عرفای صفوی است كه در نیمه دوم قرن دهم هجری قمری در روستای آرتیمان از توابع آرتیمان به دنیا آمد. وی پس از سال ها مطالعه و سیر و سلوك عارفانه در همدان و اصفهان سرانجام به تویسركان مراجعه نموده و در تپه همینه این شهر خانقاهی برپا كرد و پس از مرگ در همان محل دفن شد. در سال 1354 هجری شمسی از طرف انجمن آثار ملی كشور بنایی در خور شأن آن شاعر و عارف نامی به جای آرامگاه مخروبه قبلی ایجاد گردید. این آرامگاه آجری و دارای پلانی چهار وجهی به ابعاد 10*10 متر و ارتفاع 7 متر است كه بر سكویی به ارتفاع 95 سانتی متر قرار گرفته كه جنس سكو و ازاره 35 سانتی متری دیوارها از سنگ خارا می باشد. نمای بنا در هر ضلع دارای سه دهانه طاق است كه چهار ایوان را تشكیل می‌دهند. سقف آرامگاه چهار ردیف دیوار آجری در قالب كادری مربع و میان تهی است كه به صورت متقاطع روی هم قرار گرفته و حول مركز با زاویه 45 درجه چرخیده و طرحی بدیع را به مجود آورده اند. پوشش روی بام عایق رطوبتی و پوشش روی طاق های بیرونی از ورق گالوانیزه فرم داده شده می باشد. این اثر در تاریخ 21/2/1376 به شماره 1871 در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده است. محوطه آرامگاه در چهار طراز طبقه‌بندی شده كه ارتباط آن ها از طریق راه پله آجری در محور میان یاست. یك مجموعه سرایداری و یك كتابخانه نیز در غرب آرامگاه احداث شده اند.

میررضی آرتیمانی

میر رضی آرتیمانی متخلص به رضی، سراینده و عارف دوران شاه عباس بزرگ صفوی، در نیمه دوم قرن دهم هجری قمری در روستای آرتیمان از توابع تویسركان دیده به جهان گشود و در شهرهای همدان و اصفهان كسب دانش كرد. وی سیدی كریم طبع و نیكو خوی و از میرزایان دفتر شاه عباس بود و به دامادی خاندان صفوی نایل آمد و پسر ارشد او میرزا ابراهیم ادهم، شاعر معروف از طرف مادر از خاندان صفوی بود.

رضی در سیر و سلوك و عرفان نیز مقامی شامخ یافت و پس از مدتی از اصفهان به تویسركان بازگت و در تپه‌ای زیبا و مشرف به شهر خانقاهی بنا نمود و به ارشاد مستعدان پرداخت و منصب شیخ الاسلامی آن نواحی را نیز داشت. دیوان شعر رضی در دست است و در سال (1346 ه.ش) در تهران به طبع رسیده و شامل 1553 بیت از قصیده، غزل، قطعه، رباعی، مفردات و غیره می باشد و ساقی نامه و سوگند نامه اش از آثار خوب ادبی و عرفانی به شمار می آید. آرتیمانی در سال 1307 هجری قمری درگذشت و در دامنه كهسار تویسركان بر روی تپه همینه مدفون گردید.

تا پایان سال 1354 محوطه آرامگاه آرتیمانی به مساحت 2026 متر مربع محصور گردید و دیواركشی و نصب نرده و بنای اتاق های دفتر و نگهبانی و تسطیح محوطه و پله بندی و تعبیه سینه مال ها و درختكاری انجام یافت و از طرف استانداری همدان و فرمانداری تویسركان برای تأمین اعتبار جاده 3 كیلومتری بین تویسركان و آرامگاه اقدامات لازم به عمل آمد.در خرداد ماه 1355 نقشه های آرامگاه به وسیله آقای مهندس غلامرضا فرزانمهر تهیه و به انجمن آثار ملی تحویل گردید و بلافاصله به محل فرستاده شد تا بر طبق آن ها ساختمان اصلی آرامگاه آغاز گردد.

مسجد جامع تویسركان:

موقعیت طبیعی:این بنا در راسته بازار، ابتدای خیابان شهید باهنر، در میدان امام شهر تویسركان از توابع استان همدان قرار دارد.

تاریخچه و وجه تسمیه:با توجه به فرم پلان و نوع طاق و قوس های این مسجد به نظر می رسد كه در دوره پهلوی ساخته شده و پس از آن نیز تغییراتی جهت نگهداری و استفاده بهینه در آن انجام شده و از آن جا كه در مركز شهر واقع شده و محل برگزاری نماز جمعه بوده، به این نامه معروف است. این مسجد دو شبستان قدیمی دارد كه در حدود دهه 1330 شمسی بنا شده اند. در دو طرف صحن حیاط مسجد اخیراً توسط سازمان اوقاف و امور خیریه دو ساختمان جدید ساخته شده كه بنای شرقی، حسینیه ای دو طبقه و بنای غربی یك مجموعه سرایداری و بررسی بهداشتی مسجد با نمای آجر سه سانتی است.

مشخصات معماری:صحن حیاط این مسجد ذوزنقه ای شكل است. شبستان جنوبی در فصول گرم سال مورد استفاده قرار می گیرد. پلان این شبستان از تركیب دو مستطیل هم مركز عمود بر هم تشكیل شده. طول آن 40/27 و عرض آن 20/11 متر است. ارتفاع كف تا زیر سقف فلزی 40/6 متر و ساختار دیوارها از آجر است. در دو سوی غربی و شرقی این شبستان دو بالكن به ابعاد 90/5*60/3 متر در ارتفاع 40/2 متر از كف ساخته شده‌اند. مجموعه ورودی این شبستان از صحنن حیاط سه طاق بزرگ جناغی شكل با آجركاری كتیبه خفته، راسته و درب های بزرگ فلزی، شیشه ای است. دو طاق كناری قرینه و ارتفاع رأس آن ها 15/4 متر و طاق وسطی بزرگ تر و ارتفاع رأس آن 60/5 متر می باشد. دو مناره آجری با مقطع دایره و قطر 2 متر در پایین ترین و 5/1 متر در بالاترین ارتفاع بر بالای طاق اصلی ورودی قرار گرفته اند كه كلاهك آن ها اخیراًو از ورق گالوانیزه فرم داده شده ساخته شده است. در مركز ضلع جنوبی شبستان جنوبی محرابی از طاق كلیل (سه بخشی) به ارتفاع راس 2 متر از كف ایجاد شده است. در دو طرف صحن حیاط مسجد اخیراً توسط سازمان اوقاف و امور خیریه دو ساختمان جدید ساخته شده كه بنای شرقی، حسینیه ای دو طبقه و بنای غربی یك مجموعه سرایداری و سرویس بهداشتی مسجد با نمای آجر سه سانتی است. دیگر شبستان قدیمی این مسجد، شبستان شمالی است كه نمای سمت حیاط آن با پنج طاق ابرویی شكل و آجركاری درخور توجه كتیبه آن ها و درهای فلزی به ارتفاع 50/3 متر، شكل گرفته. این شبستان در فصول سرد سال مورد استفاده قرار می گیرد. ساختار دیوارهای آن آجری و سقف آن فلزی می باشد. بالكنی به عرض 90/3 متر از طرف اضلاع شمالی، غربی و شرقی، در ارتفاع 60/2 متری كف این شبستان ایجاد شده است.

ویژگی های خاص اثر:از ویژگی های خاص این اثر می توان به پلان دقیق آن با توجه به زاویه معابر اطراف و فضای موجود جهت طراحی و آجرچینی دقیق نمای شبستان ها در صحن حیاط اشاره كرد.

خانه دکتر اقتداری

مجموعه مرحوم اقتداری از بناهای ارزشمند شهر تویسركان است كه با نظر به آجركاری های زیبا و دقیق آن می توان زمان ساخت آن را به آخر دوره قاجار و اوایل پهلوی نسبت داد. این مجموعه در تاریخ 7/7/1381 به شماره 6141 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در جنب سه باب خانه مسكونی در محله قدیمی زرهان بنا شده كه طبق الگوی خانه سازی در معماری ایرانی به صورت درونگرا با حیاط مركزی طراحی شده اند. از سال 1381 سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، مرمت این مجموعه را آغاز كرده و پس از تعویض درهای چوبی، سقف های نهایی و عایقكاری مناسب بام، مرمت واحد شمالی با احیای نمای بیرونی و نمای داخلی حیاط ادامه یافته است. حیاط شمالی، هشت وجهی با ابعاد حدود 6/10*4/7 می باشد كه آب حوض درونش از قناتی تأمین شده و دور تا دور آن طاق نماها و پنجره های اطاق ها در طبقات همكف و اول با آجركاری زیبای قاجاری مزین شده اند. فضاها در طبقه همكف شامل مطبخ، انبار، سرویس بهداشتی، در طبقه اول نشیمن، سه دری و شاه نشین هستند. معمار هنرمند این بنا برای رساندن نور به داخلی ترین فضاها، نورگیری‌هایی در نظر گرفته كه زندگی ساكنین همواره در پیوند با نور و روشنایی باشد. ساختار دیوارهای بیرونی بنا با مهارت و استادی تمام شكل گرفته و چیدمان آجرها صورتی است كه با پدید آوردن دیوار دو جداره فضایی خالی ما بین آن ها شكل گرفته تا هوا به صورت عامل صوت و گرما عمل نماید. حیاط جنوبی مستطیل شكل به ابعاد 9/12*5/10 متر است كه از طریق فضایی به طول 5/7 متر از حیاط شمالی فاصله گرفته. در گوشه هر یك از حیاط ها یك دستگاه پله ارتباط بین طبقات را میسر می نماید. ورودی مجموعه دالانی به طول 32 متر است كه به هر یك از واحدها راهی مجزا دارد. پوشش داخلی اتاق ها كه با طاق نماها و طاقچه‌هایی تزیین شده اند از گچ پرداختی می باشد. ابعاد و اندازه دقیق فضاها در نقشه ها كاملاً مشخص می‌باشند. سقف طبقه همكف طاقی شكل و ساختار سقف طبقه اول تیر چوبی با پوشش داخلی لمبه كوبی پوشش نهایی عایق رطوبتی (ایزوگام) است.

مسجد زرهان

مسجد زرهان با ستونهای آجری و طاقنما های ضربی و سقفهای گنبدی در کنار حمام زرهان و در محله ای به همین نام جنب امام زاده اسماعیل احداث گردیده . بانی این مجموعه با شکوه استاد عنایت جد خاندان ناظمی می باشد که در حدود 200 سال پیش مقارن با حکومت قاجاریه احداث گردیده است در حدود نیم قرن پیش استاد کریم رهبر قسمتی در ضلع شرقی این بنا متناسب با بافت معماری این بنا احداث نموده است که به نوع خود ذهن هر گردشگری را به خود معطوف می دارد این مجموعه دارای قناتی اختصاصی از گذشته های دور بوده و در حال حاضر جاری می باشد این بنا به کوشش میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و در سال 1386 توسط اداره میراث فرهنگی مرمت و احیا گردیده است.

مسجد و چنار باغوار

درختی 2000 ساله در کنار مسجدی از اواخر دوره زندیه از دیگر جاذبه های گردشگری شهرستان تویسرکان است. مسجد باغوار از مساجد قدیمی و نزدیک به 200 سال قدمت دارد این مسجد با شکوه از حیث سبک بنا و کیفیت ساختمانی به مانند مساجد دوره صفویه است. مسجد باغوار با ستون های سنگی و طاق های ضربی و سقف های گنبدی در کنار بازار سر پوشیده ساخته شده است. بانی این اثر ارزشمند مرحوم حاج باقری، جد خانواده های باقری است. این بنا دارای قناتی اختصاصی بوده که از زمان ایرانیان تا چهل سال پیش جاری بوده و در حوضی کنار مسجد، آب شرب شمال شهر تویسرکان را تامین می نمود که در حال حاضر چشمه آن مسدود و غیر قابل استفاده می باشد. درخت کهنسالی با بیش از 2000 سال قدمت که یکی از کهنسال ترین درختان ایران است در کنار این مسجد وجود دارد. اندازه این درخت از سطح زمین حدود متر و محیط آن 15 متر، که از فاصله چهار متری به دو شاخه قطور تقسیم می شود. متاسفانه به علت ساخت و ساز در کنار این درخت و عدم مشروع شدن اراضی اطراف، شاخه های آن خشک و در سال گذشته به کوشش میراث فرهنگی و هیئت امنای مسجد مذکور گردید.این درخت در حیاط مسجد و در محله ای به نام باغوار قرار دارد . وجه تسمیه باغوار این است که در گذشته های دور این مکان باغ بوده و اینک این درخت کهنسال از آن باغ به یادگار مانده است. این دو اثر ارزشمند به کوشش سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

قلعه اشتران

قلعه اشترن در دویست سال پیش توسط حاج مراد خان اردلان جد بزرگ خاندان اردلان در روستای اشتران احداث گردیده است این بنا یکی از قلعه های بجای مانده از دوران قاجاریه در شهرستان تویسرکان است قلعه به لحاظ موقعیت جغرافیایی و وسعت یکی از قلعه های نادر در استان همدان می باشد.این قلعه در گذشته یکی از مکانهای زیبا و مهم بوده زیرا یک هکتار زیر بنا دارد که شامل ساختمان حیاط بیرونی و ازطرف شمال حیاط بیرونی و از سمت جنوب ورودی هشتی با راهروی باریک می باشد ساختمانهای اندرونی و بیرونی شامل دو طبقه مسکونی و یک طبقه زیرزمین است که جزء طبقه اول محسوب می شود در هر طبقه 13 اتاق تزئینی وجود دارد سر در ورودی قلعه دارای یک هشتی بسیار زیبا است که بالای آن ساختمانی شامل چند اتاق بعنوان محل نگهبانی وجود دارد که از طریق راهرو به داخل حصار طویله راه پیدا می کند در حیاط اندرونی قناتی وجود دارد که در حال حاضر خشک است اما نشان می دهد که در گذشته آب شرب قعاه را تامین می نموده است در چهار کنج این قلعه چهار برج مدور وجود دارد که هنگام جنگ دفاع از قلعه را آسان می نموده است اثاث بنا بدین شکل است که در دیوارها از چینه و خشت استفاده شده و در نماها از آجر، که آجر کاریها بیشتر حالت تزئینی دارد در سمت شمال این بنا حوض سنگی که در گذشته آب داشته است این بنا در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و می توان از آن بعنوان موزه محلی برای جذب توریست استفاده کرد.

قلعه شاهزادگان ( محله شاهزادگان )

دقیقا در 140 سال پیش گروهی از نوادگان عباس میرزا ( نایب السلطنه ناکام فتحعلی شاه قاجار ) در محله ای به نام قلعه ( محله شاهزادگان ) در شهر تویسرکان زندگی می کردند ، قلعه محوطه ای بود تغریبا مستطیل شکل که طول آن از 400 متر و عرض آن از 300 متر تجاوز نمی کرد . اطراف این محوطه با دیوار های قطور و بلند و تعدادی برج محصور شده بود . بانی این قلعه شیخعلی میرزا معروف به شیخ الملوک فرزند فتحعلی شاه بوده است . این قلعه در ابتدا درب ورودی بزرگی داشته که اول غروب آن را می بستند و صبح ها اول وقت آن را باز می کردند ، ولی تدریجا بر اثر مرور زمان که دیوار ها رو به خرابی گذاشت درب بزرگ قلعه را نیز برداشتند بطوریکه از حدود نیم قرن پیش این مکان از حالت قلعه خارج شده بود و به صورت محله ای با چند کوچه باریک درآمده بود که مانند سایر محلات مردم از آنها رفت و آمد می کردند .آثاری از برجهای قلعه تا حدود 40 سال پیش نیز باقی بود ولی با احداث خیابانهای جدید در اطراف آن فعلا هیچگونه از آن باقی نیست . داخل قلعه خانه های متعددی با محوطه های مشجر و ابنیه مجلل وجود داشته که بیشتر آنها به مرور زمان خراب شده اند و اکنون معدودی از آنها باقی است .

یکی از خانه های به جای مانده از محله شاهزادگان خانه مسعودی است . تاریخ ایجاد این اثر ارزشمند بر کتیبه ای که در کنار ورودی شاه نشین طبقه همکف نصب شده سال 1292 هجری قمری را نشان می دهد که مبین قدمتی بیش از 130 سال است .خانه مسعودی با مساحت 1323 متر مربع در دو طبقه ساخته شده است ، در هر طبقه یک اتاق اصلی وجود دارد و در طرفین آن چند اتاق فرعی قرار گرفته که در انتهای هر کدام از این اتاقها ، یک اتاقک ( انباری ، پستو ) ساخته شده است .

مهمترین قسمت این اثر تاریخی اتاق شاه نشین طبقه طبقه همکف می باشد ، تمامی تمامی سقف و دیواره های این اتاق پوشیده از گچبری ها ، آئینه کاری ها و نقاشیهایی با روش رنگ و روغن شامل : نقوش گیاهی و انسانی می باشد .همچنین تصاویری از پادشاهان ایران باستان ( برگرفته از شاهنامه فردوسی ) تا دوره قاجاریه که با شیوه گراور ایجاد شده اند ، در حاشیه فوقانی دیوار های این اتاق و در میان نقوش گچبری شده به صورت قابهای کوچک قرار گرفته اند .یکی از این تصاویر ، تصویری است از شاهزاده قاجاری که کاغذی در دست دارد که بر روی آن نوشته شده است : نامه خسروان . و در بالای تصویر ، جمله ی " گردآورنده ی این داستان جلال پور فتحعلی شاه قاجار " به خط نستعلیق نوشته شده است .

از دیگر مشخصات این اثر می توان به موارد زیر اشاره کرد :

_ سقف تمامی اتاقها به جز اتاق شاه نشین طبقه همکف لمه کوبی شده اند ._ پنجره های ارسی این بنا در گذشته ای نه چندان دور توسط مالکان بنا تعویض و جای خود را به پنجره های ساده داده اند .

_ آجر کاری های سر در ورودی شاه نشین طبقه همکف و اول از دیگر عوامل تزئینی این بنا محسوب می گردد ._ دیواره های حیاط با طاقنما های متععد مزین شده است .این بنا نمونه بارزی است از دوره ای که فرهنگ و معماری ایران تحت تاثیر " فرنگ رفتگان " قرار می گیرد و عناصر فرهنگ و معماری غرب در معماری ایران و البته در سطحی ترین لایه آن ( تزئینات معماری ) جلوه گر می شود .این اثر ارزشمند در تاریخ 27/10/77 و به شماره 2246 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .